بی گمان آلبوم "همایونمثنوى" یکی از شاخصترین آثار آوازی استاد "محمد رضا شجریان " است که بعد از گذشت 12 سال از انتشار آن شما دوستان علاقمند را به مطالعه متن تحقیقی زیر و شنیدن دوباره آن دعوت میکنم.
این آلبوم که در سال 1363 اجرا و در سال 1374 به بازار عرضه گردیده است با همراهى سنتور منصور صارمى(که با زیرکی و استادی و بدون پر رنگ نمودن ساز خود گوی و میدان را در اختیار شجریان گذاشته تا این اثر بیاد ماندنی خلق شود.) بصورت خصوصی كار شده و توسط شركت دل آواز انتشار یافته است. ابتدا متنی را که در روزنامه همشهری آن زمان توسط آقای حسین خرمی نوشته شده بود بخوانید و سپس اشعار همراه با نام گوشه هایی که اجرا شده را می آورم.
"در ابتدای نوار پیش درآمدى توسط صارمى در همایون به اجرا درمى آید كه شروع كار كمى حال وهواى پیانوى معروفى را دارد به خصوص در كار مشترك معروفى و بنان در نوار همایون، در این پیش درآمد زیبا ضمن اشاره به گوشه هاى مختلف به ساقى نامه نیز اشاره شده است.
شجریان درآمدرا با شعر(بود آیاكه...) شروع مى كند، و دو بیت در این مایه مى خواند. اشعار آواز از عراقى است. با شعر (گفته بودی كه بیایم...) كوشه چكاوک را اجرا مى كند كه تا حدودى ازنظر حس و حال به نوار بیداد شجریان نزدیک است. بعد ازچكاوك! حالت "راک" مى گیرد و رنگ و بویی از آواز اصفهان مشاهده مى شود و شعر بعد (همه عالم بتو...) در بیات راجع است. تا اینجاى كار همان گونه که باکارهاى وى آشنا هستیم با مهارتى خاص اشعار را با گوشه هاى مختلف و با زیبایی بهم مى آمیزد و حالت مركب خوانى درسراسر نوار به گوش میرسد قابل ذکر است که سنتور صارمی نیز با استادی پاسخ میدهد.
پس از خواندن دو بیت در اوج بصورت زیر و بم با بیت (بیا كه با تو...) با حرکتى و چرخشى زیبا به مایه هاى شور (ابوعطا) فرود مى آید و پس از چند بیت به درآمد همایون میرسد در اینجا روى اول نوار تمام مى شود. شروع روى دوم نوار با گوشه عراق است كه حالت "قرا ئى" نیز دارد.
با شعر (دلى دارم...) كاملا حالت قرائى (گوشه اى در آواز افشاری و دستگاه ماهور) به خود میگیرد و بیت دوم یعنى (دل مسكین....) در رهاب است. با بیت (بمیرد دل...) باز حالت قرائى و با بیت (بنالم..) بطور كامل حالت عراق دارد و بیت (نه دل را...) كه درگوشه حزین اجرا مى شود زمینه را براى فرود با شعر (دراین وادى فروشد....) به اصفهان آماده مى کند و با دو بیت بعدی یعنی (در این ره..) درگوشه "نى داوود" و (دل من....) در همایون به همایون فرود مى آید و سه بیت در گ.شه معروف "بختیارى" در همایون اجرا مى نماید كه عبارتند از (چه خوش باشد...)، (دل پردرد را...) و (اگر جمله جهانم....) در اینجا حالت مركب خوانی دارد و دیلمان را كه یکی از گوشه هاى دشتى (از متعلقات شور) است با شعر (همى نالم....) با حالتى كاملا نو و زیبا مى خواند كه این حالت جدید بسیار برکیفیت نوار افزوده است. با خواندن شعر دیگرى در دیلمان به همایون باز مى گردد. این اشعارنیز از عراقى است.
در قسمت پایانى نوار، مثنوی قرار دارد كه با بیت (یک نظر مستانه كردى عاقبت) و از اشعار فیض كاشانى شروع مى شود. مثنوى معمولا ازگوشه هاى مختلف یک دستگاه یا آواز شكل میگیرد و اگر خوب اجرا شود حالتى درویشانه و عرفان گونه دارد كه اثر فراوان بر شنونده مى گذارد. و در اینجا استاد شجریان به بهترین وجه و باحالتى دلسوخته این مثنوى را مى خواند. این نوار كه با مهارت فراوان اجرا شده است براى كسانى كه در راه آواز قدم نهاده اند جنبه هاى آموزشى فراوان دارد."
متن کامل شعرهای این آلبوم:
(برگرفته از کتاب هزار گلخانه آواز)
بود آیا که خرامان ز درم بازآیی؟
گره از کار فروبسته‌ی ما بگشایی؟ (درآمد همایون)
نظری کن، که به جان آمدم از دلتنگی
گذری کن: که خیالی شدم از تنهایی (درآمد همایون)
گفته بودی که: بیایم، چو به جان آیی تو
من به جان آمدم، اینک تو چرا می‌نایی؟ (چکاوک)
بس که سودای سر زلف تو پختم به خیال
عاقبت چون سر زلف تو شدم سودایی (چکاوک)
همه عالم به تو می‌بینم و این نیست عجب
به که بینم؟ که تویی چشم مرا بینایی (بیات راجع)
پیش ازین گر دگری در دل من می‌گنجید
جز تو را نیست کنون در دل من گنجایی (بیات راجع)
جز تو اندر نظرم هیچ کسی می‌ناید
وین عجب تر که تو خود روی به کس ننمایی (عشاق)
گفتی: از لب بدهم کام دل عراقی روزی
وقت آن است که آن وعده وفا فرمایی (عشاق)
-----------------------
بیا، که بی‌تو به جان آمدم ز تنهایی
نمانده صبر و مرا بیش ازین شکیبایی (عشاق – فرود به شور)
بیا، که جان مرا بی‌تو نیست برگ حیات
بیا، که چشم مرا بی‌تو نیست بینایی (درآمد شور)
بیا، که بی‌تو دلم راحتی نمی‌یابد
بیا، که بی‌تو ندارد دو دیده بینایی
اگر جهان همه زیر و زبر شود ز غمت
تو را چه غم؟ که تو خو کرده‌ای به تنهایی
حجاب روی تو هم روی توست در همه حال
نهانی از همه عالم ز بسکه پیدایی
عروس حسن تو را هیچ درنمی‌یابد
به گاه جلوه، مگر دیده‌ی تماشایی
ز بس که بر سر کوی تو ناله‌ها کردم
بسوخت بر من مسکین دل تماشایی (قرجه)
ندیده روی تو، از عشق عالمی مرده
یکی نماند، اگر خود جمال بنمایی
ز چهره پرده برانداز، تا سر اندازی
روان فشاند بر روی تو ز شیدایی (سلمک برگشت به همایون)
به پرده در چه نشینی؟ چه باشد ار نفسی
به پرسش دل بیچاره‌ای برون آیی!
نظر کنی به دل خسته‌ی شکسته دلی
مگر که رحمتت آید، برو ببخشایی
دل عراقی بیچاره آرزومند است
امید بسته که: تا کی نقاب بگشایی؟
--------------------
دلی دارم، چه دل؟ محنت سرایی
که در وی خوشدلی را نیست جایی (قرائی –آواز افشاری)
دل مسکین چرا غمگین نباشد؟
که در عالم نیابد دل‌ربایی (رهاب)
تن مهجور چون رنجور نبود؟
چه تاب کوه دارد رشته تایی؟
چگونه غرق خونابه نباشم؟
که دستم می‌نگیرد آشنایی (رهاب)
بمیرد دل چو دلداری نبیند
بکاهد جان چون نبود جان فزایی (عراق)
بنالم بلبل‌آسا چون نیابم
ز باغ دلبران بوی وفایی (عراق حزین)
فتادم باز در وادی خون خوار
نمی‌بینم رهی را رهنمایی
نه دل را در تحیر پای بندی
نه جان را جز تمنا دلگشایی (عراق)
درین وادی فرو شد کاروان‌ها
که کس نشنید آواز درایی (عراق ورود به اصفهان)
درین ره هر نفس صد خون بریزد
نیارد خواستن کس خونبهایی (بیداد)
دل من چشم می‌دارد کزین ره
بیابد بهر چشمش توتیایی (درآمد همایون)
روانم نیز در بسته است همت
که بگشاید در راحت سرایی
تنم هم گوش می‌دارد کزین در
به گوش جانش آید مرحبایی
تمنا می‌کند مسکین عراقی
که دریابد بقا بعد از فنایی
---------------------------
چه خوش باشد که دلدارم تو باشی
ندیم و مونس و یارم تو باشی (بختیاری)
دل پر درد را درمان تو سازی
شفای جان بیمارم تو باشی (بختیاری)
اگر جمله جهانم خصم گردند
نترسم چون نگهدارم تو باشی (ادامه بختیاری یا بیداد)
همی نالم چو بلبل در سحرگاه
به بوی آنکه گلزارم تو باشی (دیلمان –آواز دشتی)
چو گویم وصف حسن ماه رویی
غرض زان زلف و رخسارم تو باشی (دیلمان)
اگر نام تو گویم ور نگویم
مراد جمله گفتارم تو باشی (فرود به شور)
از آن دل در تو بندم چون عراقی
که می خواهم که دلدارم تو باشی (برگشت به همایون)
-------------------
یک نظر مستانه کردی عاقبت
عقل را دیوانه کردی عاقبت (درآمد همایون)
با غم خود آشنا کردی مرا
از خودم بیگانه کردی عاقبت (درآمد همایون)
در دل من گنج خود کردی نهان
جای در ویرانه کردی عاقبت (درآمد همایون)
سوختی در شمع رویت جان من
چاره ی پروانه کردی عاقبت (بیداد)
قطره ی اشک مرا کردی قبول
قطره را دردانه کردی عاقبت (بیداد)
کردی اندر کل موجودات سیر
جان من کاشنه کردی عاقبت (بیداد -فرود (تکرار بعد از بیت آخر)
زلف را کردی پریشان
خلق را خانمان ویرانه کردی عاقبت (بیداد)
مو به مو را جای دلها ساختی
مو به دلها شانه کردی عاقبت (بیداد)
در دهان خلق افکندی مرا
فیض را افسانه کردی عاقبت (شوشتری)
